नगरच्या कोके पाटलांकडे सापडले जुने मोडी लिपीतील दस्तावेज
अहमदनगर – अहमदनगरशहराचे ग्रामदैवत व अवघ्या नगरकरांचे आराध्यदैवत असलेला माळीवाड्यातील श्रीविशालगणेश चक्क साडेसातशे ते आठशे वर्षांपासून अस्तित्वात आहे. बाराव्या शतकातीलत्याच्या अस्तित्वाचे पुरावे मोडी लिपीत मिळाले असून, नगरमधील उद्योजक वहॉटेल व्यावसायिक विनायक नामदेवराव कोके पाटील यांच्याकडे हेदस्तावेज उपलब्ध आहेत. 1490 मध्ये नगर शहराची स्थापना झाल्याचे सांगतात, पण त्याच्याहीआधी सुमारे दोन-अडीचशे वर्षेपासून माळीवाड्यात विशाल गणेश भाविकांना दर्शनदेत आहे. त्या काळात मुली सरकार येथे होते व त्यानंतर निजामशाही व कंपनीसरकारची (ब्रिटीश) वाटचाल नगरच्या मातीने अनुभवली. पण विशाल गणेशाचे भव्य रुपतेव्हापासूनच नगरकरांच्या कित्येक पिढ्यांच्या मनात घर करून आहे.
नगरच्यामाळीवाडा परिसरातील कोके पाटील घराण्याचा इतिहास सुमारे 830 वर्षांपासूनचाआहे. 1191पासूनच्या या घराण्याच्या इतिहासाची माहिती त्यांच्याकडे उपलब्ध आहे.मोडी लिपीतील या माहितीचा शोध घेताना विनायक नामदेवराव कोके पाटीलयांना घरात आणखी काही जुनी कागदपत्रे सापडली. मोडी लिपीतील याकागदपत्रांचे त्यांनी नगरच्या ऐतिहासिक वस्तू संग्रहालयातील मोडी लिपी वाचकनारायण आव्हाड यांच्याकडून देवनागरीमध्ये लिप्यंतर करून घेतल्यावर त्यांनाहीआश्‍चर्याचा धक्का बसला. श्रीविशाल गणेश मंदिर अस्तित्वात असल्याची 1260सालामधली कागदपत्रेती होती. त्यात देवाची पूजाअर्चा, देवाची जमीन, खर्च-उत्पन्न अशी माहिती आहे. म्हणजेत्याच्याही आधीपासूनच विशाल गणेश अस्तित्वात आहे. त्याची स्थापना कोणी केली, त्याचेअसे विशाल रुप कसे झाले, वगैरे काहीही माहिती या कागदपत्रांतून नाही. पण यानिमित्ताने नगरच्या श्री विशाल गणेशाचा इतिहास तब्बल 761 वर्षे जुना असल्याचे स्पष्टहोत आहे व त्यामुळेच इतिहास व धार्मिक अभ्यासकांनी आता हा इतिहास अधिक खोलातजाऊन शोधण्याची गरज आहे. जुन्या कोणत्या पोथ्यापुराणात नगरच्या विशाल गणेशाचाउल्लेख आहे की नाही, हेही आता नव्याने पाहणे महत्त्वाचे असणार आहे.
ताळीकेनगर…होते नाव
विशाल गणेश मंदिरा संदर्भातील कागदपत्रांमध्ये…हजरी बुकातील रोज नंबर 177 ताळीके नगर,मौजे मालीवाडा तर्फ नगर हवेली. सन 1260 फसली सालचे हीसेबास जमीन दाखल आहेती…असा उल्लेख असून, जमीन 10 बीघे (म्हणजे आजच्या हिशेबाने सुमारे 5 एकर) श्रीगणपतीवहिवाटदार धोडो भवानी याचे पुज्यारी तर्फ जे भगवंत भट बीन मनभट…असे लिहिलेले आहे व ही कैफियत 8 मार्च 1854 रोजी भगवंत कारकुन मामलेयांनी लिहिली असून, यात भगवंत भट बापाचे नाव मन भट आज्याचे नाव राघोभट आडनाव पाटक…असे नमूद आहे. माडवगणकर जात देशस्त ब्राम्हणकसब पुज्यारीपणाचे व भीक्षुकीचे उमर वर्षे अजमासे 30…असे नमूद करून, आमच्याकडेइनाम जमीन गणपती देवबद्दल 10 बिघे चालत आलेली असून, याजबद्दल सरकारास पटी द्यायचीनाही, ही जमीन मुली सरकार खालसातून कोणी दिली, कधी दिली काहीही माहिती नाही,जमिनीचा मूळ संपादक कोण माहीत नाही, सदरहू देव याची चाकरी,पूज्या वगैरेदीवाबत्ती, नेवदय, झाडलोट, दागदुजी करून इनामची वहीवाट करीत आहो वती मोजे मार येथील पाटील कुलकर्णी यांचे विचाराने करीत आहो, असे नमूदकरताना 1227 फसली साली माजी अमल दूर जाहला तेव्हा सदरहू जमिनीची वहिवाट आमचाबाप मन भट बीन राधो भट करीत होता, तो मूळ संपादकाचा कोणी होता कीनाही, याची माहिती नाही, असाही उल्लेख असल्याने विशाल गणेश मंदिर 794 वर्षांपूर्वीचेअसावे, असेही स्पष्ट होते. पण यादृष्टीने पुढे कागदपत्रात काही उल्लेख नाही.
कंपनी सरकारची जप्ती नाही
1227फसली सालापासून कुंपनी (कंपनी नव्हे) सरकारचा अमल सुरू, पण जप्ती वगैरे दिक्कतजाहली नाही, तसेच सदरहू जमिनीची लागवड वजा जाता दरसाल उत्पन्न आजमासे 6रुपये-सरकारास काही द्यावयाचे नाही, बाकी एन नफा आम्हाकडे राहतो तो सदरीनवे कलमी लीहील्याप्रमाणे देवाकडे खर्च करीतो,आम्हास नफा काही राहात नाही,असे स्पष्ट करून 15 कलमांचा हा दस्तावेज पुरुषोत्तम गोवींद हुजुर कारकून, भगवंतकारकून मामलेदार, तपास रामचंद्र बाबूराव कारकून यांनी 19 माहे मे सन 1854 रोजीलिहून घेतल्याचे म्हटले आहे व यात कैफियत देणारे भगवंत भट यांच्या वंशावळीचाहीउल्लेख आहे.
नगरच्या श्री विशाल गणेशा संदर्भातील जुने मोडी लिपीतील दस्तावेज विनायक कोके पाटीलयांना सापडल्यावर त्यांनी त्यांचे भाषांतर करून घेतले व त्यातून श्रीविशाल गणेशाच्यासुमारे 700 ते 800 वर्षांपूर्वीपासूनच्या अस्तित्वाची साक्ष मिळत आहे. नगर शहराची स्थापनाअहमद निजामशहा याने 1490 मध्ये केल्याचे सांगतात, पण यानुसार आतापर्यंतच्या सुमारे 530 वर्षांच्या शहर स्थापनेच्या इतिहासाच्या आधी दोनशे ते अडीचशे वर्षे विशाल गणेशनगरमध्ये आहे, हे स्पष्ट होत आहे. त्यामुळे या इतिहासाचे अधिक संशोधनअभ्यासकांकडून होणे आवश्यक आहे. त्यामुळे मोडी लिपीतील मूळ कागदपत्रे वभाषांतरीत कागदपत्रे विनायक कोके पाटील गणेशोत्सव काळात श्रीविशाल गणेशमंदिराचे पुजारी संगमनाथ महाराजांकडे विधीवत सुपूर्द करणार आहेत. दरम्यान,श्रीविशाल गणेश भाविक व इतिहास अभ्यासकांना मोडी लिपीतील ही कागदपत्रे पाहण्यास उपलब्ध असून, इच्छुकांनी वाडियापार्क येथे विनायक कोके पाटील(फोन नंबर-9922663493) व प्रसाद कोके पाटील (फोन नंबर-9922141001) यांच्याशी संपर्क साधावा.
नाथपंथीयपरंपरा शतक महोत्सवी
श्रीविशालगणेशाची नाथपंथीय पूजापरंपरा सुमारे 100 वर्षांच्या आधीपासूनची असावी, असेमंदिराचे पुजारी संगमनाथ महाराज यांनी सांगितले. आमचे गुरू (स्व.) गेंडानाथमहाराजांच्या आधीपासून चालत आलेली ही परंपरा आजही सुरू आहे, असे सांगून तेम्हणाले, आमच्या नाथ परंपरेनुसार गणपती हा नवनाथांपैकीच सहावा नाथ आहे. त्यामुळेच नाथ पंथीय मंत्रोच्चारानुसार रोज सकाळी व संध्याकाळी श्रीविशाल गणरायाची पूजा केलीजाते. त्यानंतर नेहमीच्या पद्धतीनेही पूजा-आरती होते. ओंकार आदिनाथ, उदयनाथ पार्वती,सतनाथ ब्रह्मा, संतोषनाथ विष्णू, अचेले अचंबे नागनाथ, गजभेली गजकंथडनाथ म्हणजेगणपती, ग्यानपारखी सिद्धचंद्रमा चौरंगीनाथ, मायास्वरुपी दादा मच्छिंद्रनाथ वज्योतीस्वरुपी गुरु गोरक्षनाथ असे नऊ नाथ आमच्या नाथपरंपरेत आहेत. यानुसार श्रीविशालगणेशाची आराधना केली जाते. या विशाल गणेश मूर्तीच्या खाली नाथसंप्रदायाची समाधीहीआहे. जागृत देवस्थान म्हणून श्रीविशाल गणेश प्रसिद्ध आहे व त्याची प्रचिती भाविकांना नेहमीयेते, असेही संगमनाथ महाराजांनी सांगितले.
आत्मलिंगधारण करणारा
नगरचाश्रीविशाल गणेश सव्वा अकरा फूट उंच व सुमारे सात फूट रुंद आहे. मंदिराचीकळसापर्यंतची उंची 75 फूट आहे. पूर्वाभिमुखी, चतुर्भुज तसेच उजव्या सोंडेचाअसलेल्या या गणपतीने बेंबीत आत्मलिंग व त्यावर नागफणी धारण केलेली आहे. या मूर्तीचेवैशिष्ट्य म्हणजे गणपतीच्या डाव्या हातात मोदक असून, उर्वरित तीनही हातआशीर्वाद स्थितीत आहेत. एकाचवेळी तीन हातांनी आशीर्वाद देणारी दुर्मिळ मूर्ती अन्यकोठेही पाहण्यास मिळणे अवघड आहे. श्रींची मूर्ती कणाकणाने वाढत जातहोती म्हणून डोक्यावर त्रिशूळ ठोकण्याचे कुणातरी भक्ताच्या स्वप्नात सांगितलेगेल्याने या मूर्तीच्या डोक्यावर त्रिशुळ आहे. मंदिरात त्रिकाल कडक पूजाअर्चाहोते. रोज रात्री पावणे आठ ते साडेआठ या दरम्यान होणारी नाथपंथीयआरती व त्यावेळी वाजवल्या जाणार्‍या वाद्यांचा वैशिष्ट्यपूर्ण ताल व सूर उपस्थितभाविकांच्या अंगावर रोमांच उभे करणारा असतो.
